بررسی ارتباط نقوش و کتیبه ها در مهرهای دوره ساسانی

یکی از منابع مهم شناخت تاریخ هر دوره، مهرها و اثر مهرهای برجای مانده از آن دوره است و این نکته مخصوصاً درباره دوره ساسانی که آثار مکتوب اندکی از آن به ما رسیده است، صدق می کند. پیشرفت هنر مهرسازی در دوره ساسانیان نشانگر اهمیت مهر و کاربردهای مختلف آن بویژه در مکاتبات و مراسلات اداری و تجاری است. تعداد فراوان و کیفیت های متفاوت مهرها در شاهنشاهی ساسانی بیانگر این نکته است که اشخاص بسیار و مقام های مختلف از مهر استفاده می کردند. در این پژوهش از بین هزاران مهر ساسانی 223 مهر شاخص انتخاب شد؛ اغلب مهرهای انتخاب شده دارای نقش و کتیبه هستند. هدف از این پژوهش شناخت ارتباط نقوش و کتیبه های ارائه شده در مهرها است. نقوش مهرها به طور خلاصه شامل: نقوش انسانی، جانوری، گیاهی، موجودات اسطوره ای، پرندگان و منوگرام ها است. یکی از نکات جالب مهرهای ساسانی کتیبه های حکاکی شده در مهرها است، این کتیبه ها فقط از جنبه زیبایی شناختی دارای اهمیت نبوده بلکه ازدیدگاه تاریخ شناختی، تصویر شناختی و زبان شناختی با اهمیت اند. این کتیبه ها اسامی اشخاص، عناوین و القاب اداری، نام مالکان، جای نام و جملات دعایی را در بردارند. کتیبه ها به خط فارسی میانه نوشته شده اند. با بررسی دقیق این کتیبه ها و همچنین نقوش مهرها می توان به نکات مهمی از جمله سازمان های اداری و اقتصادی و مسائل مذهبی و مهمتر از همه جغرافیای اداری ساسانیان و نحوه اداره بخش های مختلف امپراطوری ساسانیان پی برد. مهرهای دوره ساسانی با ترکیبی که از تصویر و کتیبه ارائه می کنند، اسناد ارزشمندی برای محققان محسوب می شوند. روی مهرها با نقش نیم تنه انسان در اغلب موارد بین نقش و کتیبه ارتباط وجود دارد. نیم تنه صاحب مهر با هنرمندی تمام حکاکی و مزین به زیورآلات گرانبهایی چون تاج گوهر نشان، گردنبند، گوشواره و سربند با نوار های مواج، موهای بافته شده در چندین حلقه و نشان بزرگان ساسانی بر روی کلاه است. کتیبه مهر که اغلب کوتاه و در حاشیه مهر نوشته شده است؛ به مالک مهر و در صورت داشتن مقام و منصب اداری به شغل او اشاره می کند. مهرهای ساسانی بیانگر این موضوع اند که نقوش به کار رفته در دوره ساسانی تا چه حد جنبه نمادین دارند. حتی کتیبه های نوشته شده در مهرهای دوره ساسانی مانند افزون، خوبی، راستی و ... در ارتباط با دین زردشت است. مسئله تاریخ دقیق کنده کاری بر مهرهای ساسانی با مسئله پیدایش نمادهای دینی گوناگون در هنرایران با مساله پیشرفت آیین زردشت مرتبط است. همچنین با توجه به نقوش و کتیبه های حک شده در مهرها می توان به گاهنگاری مهرهای دوره ساسانی دست یافت.